Rarangkén Tukang
Rarangkén tukang nyaéta rarangkén anu ngantét tukangeun wangun dasarna. Rarangkén tukang dina basa Sunda di antarana: -an, -eun, -ing/ning, -keun, jeung –na.
1. Rarangkén Tukang -an
Guna jeung harti rarangkén tukang –an di antarana:
a. ”Kamari kuring ngaliwat ka sakolaan Téh Azka.”Rarangkén –an dina kecap sakolaan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’tempat...’
Conto séjéna: kuburan
b. ”Tah ieu puisi téh karangan Jang Adud.”Rarangkén –an dina kecap karangan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’hasil...’
Conto séjéna: tulisan, catetan, jeung paisan
c. ”Dagangan kuring mah geus payu kabeh.”Rarangkén –an dina kecap dagangan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’anu di ... -keun’
Conto séjéna: omongan, caritaan
d. ”Jang, nginjeum kiloan sakeudeung ka Mang Qomar!”Rarangkén –an dina kecap kiloan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’parabot/nu dipake...’
Conto séjéna: méteran, takeran, jeung timbangan
e. ”Ambéh téréh mah urang ngaloték atahan baé.”Rarangkén –an dina kecap atahan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’boga sipat...’
Conto séjéna: asakan
f. ”Agama Islam téh mangrupa ageman umumna urang Sunda.”Rarangkén –an dina kecap ageman gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’anu di...’
Conto séjéna: ajian, ceungceuman
g. ”Pung biang nganggo sinjang garutan.”Rarangkén –an dina kecap garutan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’hasil/asal ti...’
Conto séjéna: tasikan, cirebonan
h. ”Ilo ku hidep bacaan ti handap.”Rarangkén –an dina kecap bacaan gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’anu bisa di...’
i. ”Cokotan deui urutna bisi laleungitan.”Rarangkén –an dina kecap cokotan gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya di...’
Conto séjéna: bawaan, alaan, jeung pulungan
j. ”Lamun aya nu cilaka téh buru-buru tulungan.”Rarangkén –an dina kecap tulungan gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya dibéré...’
Conto séjéna: bantuan, wakilan, jeung talangan
k. ”Kang Robi keur latihan ménbal di Situbatu.”Rarangkén –an dina kecap latihan gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) anu hartina ’ngalakukeun...’
l. ”Lamun aya anjing mah urang paéhan wé ku saréréa.”Rarangkén –an dina kecap paéhan gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’supaya dijadikeun...’
Conto séjéna: gedéan, leutikan, alusan, jeung konéngan
m. ”Kang Jaja mah jalma daékan.”Rarangkén –an dina kecap daékan gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’boga sipat/bakat...’
Conto séjéna: wanian, babarian, éraan, jeung kampungan
n. ”Néng Rina téh katémbongna beuki cahayaan baé.”Rarangkén –an dina kecap cahayaan gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’boga..’
Conto séjéna: komaraan, bapaan, jeung anakan
o. ”Kendangan atuh ambéh ngeunaheun.”Rarangkén –an dina kecap kendangan gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya maké...’
Conto séjéna: laguan, caian, bajuan, jeung tiungan
p. ”Mang Idris mah babari késangan.”Rarangkén –an dina kecap késangan gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’kaluar/bijil...’
Conto séjéna: cimataan, léhoan, jeung getihan
q. ”Pa Hamid mah beunghar, mundingna oge puluhan.”Rarangkén –an dina kecap puluhan gunana ngawangun kecap bilangan anu hartina ’gundukan/sababaraha...’
Conto séjéna: ratusan, rébuan, jeung lima ratusan
r. ”Anu datang téh ngan tiluan.”Rarangkén –an dina kecap tiluan gunana ngawangun kecap bilangan anu hartina ’kumpulan/ ... urang’
Conto séjéna: limaan, sapuluhan, jeung sabelasan
2. Rarangkén Tukang -eun
Guna jeung harti rarangkén tukang –eun di antarana:
1. ”Di imah Mang Hamid mah loba dahareun.”
Rarangkén –eun dina kecap dahareun gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’anu rék/anu bisa di...’
Conto séjéna: beulieun, bawaeun, alaeun, jeung jualeun
2. ”Kuring dititah meuli sambeleun ku ema.”
Rarangkén –eun dina kecap sambeleun gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’bahan/anu bisa dijieun...’
Conto séjéna: rujakeun, sayureun, jeung seupaheun
3. ”Menéna diuk gigireun kuring.”
Rarangkén –eun dina kecap gigireun gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’tempat/arah di...’
Conto séjéna: handapeun, luhureun, tukangeun, jeung kéncaeun
4. ”Ulah loba teuing dahar jéngkol, bisi jéngkoleun.”
Rarangkén –eun dina kecap jéngkoleun gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’kasakit’
Conto séjéna: cacingeun, hileudeun
5. ”Ari jadi kiper téh ulah jantungeun atuh.”
Rarangkén –eun dina kecap jantungeun gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’boga sipat/bakat...’
Conto séjéna: kuuleun, cacingeun, jeung peujit koréseun
6. ”Buru-buru atuh mandi téh bisi tinggaleun ku batur.”
Rarangkén –eun dina kecap tinggaleun gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’dina kaayaan...’
Conto séjéna: leungiteun, barieukeun
7. ”Manéhna téh éraeun nu matak teu kadieu ogé.”
Rarangkén –eun dina kecap éraeun gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’jalma katilu dina kaayaan...’
Conto séjéna: daekeun, hayangeun, embungeun, jeung ngéwaeun
8. ”Kuring enggeus, ayeuna kari manéheun kaul.”
Rarangkén –eun dina kecap manéheun gunana ngawangun kecap sipat anu hartina ’bagian...’
Conto séjéna: kuringeun, batureun
3.Rarangkén Tukang -keun
Guna jeung harti rarangkén tukang –keun di antarana:
1. ”Alungkeun ka leuwi kuya téh.”
Rarangkén –keun dina kecap alungkeun gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya dilakukeun.’
Conto séjéna: kawihkeun, tinggalkeun, jeung balangkeun
2. ”Tuliskeun upama aya nu penting téh, ambéh teu poho.”
Rarangkén –keun dina kecap tuliskeun gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya di....’
Conto séjéna: catetkeun, gambarkeun
3. ”Lamun hésé dibukana mah, ruksakkeun wé koncina.”
Rarangkén –keun dina kecap ruksakkeun gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya dijieun jadi.’
Conto séjéna: leutikkeun, ancurkeun, jeung lemeskeun
4. ”Ambéh singset, sarungna beubeurkeun.”
Rarangkén –keun dina kecap beubeurkeun gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) anu hartina ’nitah supaya dipaké...’
Conto séjéna: kongkorongkeun, tiungkeun, jeung sarungkeun
4. Rarangkén Tukang -na
Rarangkén tukang –na mibanda alomorf -ana jeung –nana.
- Rarangkén –na robah jadi –ana upama ngantét kana:
1. Wangun dasar anu geus dirarangkénan ku –eun.
Contona: bawaeun + -na ------> bawaeunana
dahareun + -na ------> dahareunana
2. Wangun dasar anu geus dirarangkénan ku –an.
Contona: tiluan + -na ------> tiluanana
kabéhan + -na ------> kabéhanana
3. Wangun dasar nu geus dirarangkénan ku –keun.
Contona: nyatetkeun + -na ------> nyatetkeunana
mawakeun + -na ------> mawakeunana
- Rarangkén –na jadi –nana uapama ngantét di antara:
dua jeung éta:
dua + -na ------> duanana
éta + -na ------> étanana
Guna jeung harti rarangkén –na, di antarana:
1. ”Bajuna geus kotor.”
Rarangkén –na dina kecap bajuna gunana ngawangun kecap barang nu hartina ’milik’.
Conto séjéna: sapatuna, calanana, imahna, jeung kabogohna
2. ”Ayeuna pun nini téh tos tujuhna.”
Rarangkén –na dina kecap tujuhna gunana ngawangun kecap barang nu hartina ’nincak kana waktu ...’.
Conto séjéna: tiluna, opatpuluhna
3. ”Paingan tara ka dieu, atuda geus aya gantina.”
Rarangkén –na dina kecap gantina gunana ngawangun kecap barang nu hartina ’hal nu tangtu.’
Conto séjéna: daunna, balikna, jeung alusna
5. Rarangkén Tukang –ing/ning
1) Rarangkén tukang –ing dipaké upama ngantét kana wangun dasar anu ditungtungan ku konsonan.
Contona: mungguh + -ing ------> mungguhing
bakat + -ing ------> bakating
2) Rarangkén tukang –ning dipaké upama ngantét kana wangun dasar anu ditungtungan ku vokal.
Contona: éstu + -ning ------> éstuning
kersa + -ning ------> kersaning
Guna jeung hartina:
”Bakating ku nyeri, hing baé atuh manéh na ceurik.”
-Rarangkén –ing/ning gunana ngawangun kecap pancén anu ngandung harti ’panganteb’
Conto séjéna: kersaning, éstuning, awahing, jeung mungguhing
Kamis, 01 Desember 2011
Engang
Enganga. Perkara EngangEngang téh nyaéta bagian kecap anu diucapkeun dina sakali ngaluarkeun hawa (napas) tina baham. Kecap saperti abdi, dikedalkeun ku cara dua kali ngaluarkeun hawa (napas). Sakali waktu ngedalkeun ab, sakali deui waktu ngedalkeun di, Tah, ab jeung di disebut engang. Jadi, kecap abdi diwangun ku dua engang.
Engang dina basa Sunda umumna mibanda vokal nu jadi puncerna. Éta puncer téh dipiheulaan atawa dituturkeun ku hiji konsonan atawa leuwih. Ngan umumna tara leuwih ti dua kitu, aya ogé engang anu diwangun ku hiji vokal. Tapi euweuh engang (basa Sunda) anu diwangun ku hiji konsonan wungkul.
Sawatara conto engang:
aya - a-ya
balik - ba-lik
bandrék - ban-drék
sakola - sa-ko-la
Engang anu ditungtungan ku vokal, disebut engang buka, contona: ba-pa, sa-ko-la. Ari engang anu ditungtungan ku konsonan disebut engang tutup, contona: ban-téng, kam-pak. Kecap basa Sunda bias diwangun ku engang buka kabéh,engang tutup kabéh, atawa kombinasi engang buka jeung engang tutup.
b. Adegan Engang
Kecap dina basa Sunda bias diwangun ku hiji engang atawa leuwih.Contona:
- hiji engang : bray, jung, pok, cing
- dua engang : a-ya, du-a, ba-lik, pen-crong
- tilu engang : a-yeu-na, sa-la-met, ka-la-pa, ma-ngan-deuh
- opat engang : ka-la-mé-ro, ba-la-ngan-trang, ta-la-wéng-kar, bi-bi-lin-tik
- lima engang : ba-la-ga-dig-deug, bé-lé-ké-té-pé, ma-ra-ka-yang-an, me-re-ke-de-weng, mo-ro- ko-dok-dok
Sakumaha panjangna ogé kecap, engangna mah mibanda adegan anu basajan. Engang dina basa Sunda bisa diwangun ku hiji vokal atawa gabungan vokal jeung konsonan. Tapi euweuh anu diwangun ku hiji konsonan wungkul. Sangkan leuwih tétéla, perhatikeun bagan di handap! Vokal ditandaan ku K, sarta conto-conto kecap nu ngandung éta adengan engang, di hareup, di tengah, atawa di tukang.
No. Adegan engang, conto dina kecap
Di hareup, di tengah, di tukang
1. V a-ya, bi-a-sa, sa-ti-a
i-ra-ha, ka-u-la, ca-u
2. VK ab-di, su-ang-kung, pi-it
im-bit, sa-ém-ba-ra, sa-ur
3. KV ba-pa, ka-la-pa, war-ga
ti-suk, an-ti-eum, dang-ka
4. KVK ban-da, Ka-wen-tar, ba-tukcen-tok, pa-ran-ti, tum-pak
5. KKV pra-bu, sém-pra-ni, san-tri
sri-pang-gung, han-tri-wé-li, tam-bru
6. KKVK tres-na, kon-trak-tor, ban-drék
brang-ta, in-stan-si, kem-pléng
7. VKK ons, -, -
éks, - -
8. KVKK téks, - mo-dérnPérs, -, la-téks
9. KKKV stra-té-gi, in-stru-mén -
stra-ta, -, -
10. KKKVK struk-tur, in-struk-si, tran-skrip
skrip-si, -, -
11. KKVKK -, -, kom-pléks
12. KVKKK korps, - -
Adegan engang nomber 7 nepi ka 12, mangrupa pangaruh tina basa asing. Asup kana adegan engang basa Sunga pangpangna sabada urang merdéka.
Ngarucat Engang
Ngarucat engang téh nyaéta misahkeun kecap dumasar kana engangna. Tangtu baé henteu sagawayah. Salian ti kudu luyu jeung adegan engangna téh, kudu luyu jeung éjahan deuih. Aturan ngarucat engang dumasar kana Palanggeran Éjahan Basa Sunda, nyaéta:
1.Ngarucat engang dina kecap asal
1)Lamun di tengah kecap aya dua vokal anu ngantét, misahkeunana kudu di atara éta dua vokal.
Contona: sa-ir
da-un
bi-a-ya
su-a-sa-na
2)Lamun di tengah kecap aya konsonan di antara dua vokal, misahkeunana kudu saméméh éta konsonan.
Contona: a-ya
ha-yang
ka-la-pa
lé-lé-wo-déh
a-yeu-na
3)Lamun di tengah kecap aya dua konsonan atawa leuwih anu ngantét, misahkeunana di antara konsonan kahiji jeung konsonan kadua.
Contona: tib-ra
seg-rok
ban-drék
in-struk-si
kom-pléks
2.Ngarucat engang dina kecap rundayan.
1)Rarangkén tukang, jeung partikel anu biasa ditulis dihijikeun jeung kecap dasarna dipisahkeunana kudu mandiri.
Contona: pi-in-dung
ti-lu-an
kum-bah-eun
di-ba-lang-keun
ka-ta-lan-jur-an
2)Rarangkén hareup, rarangkén tukang, jeung partikel nu ngalaman parobahan wangun ditulis saperti kieu:
pa-na-nya
pa-nga-la
pa-nga-we-ruh
da-har-eun-a-na
ti-lu-an-a-na
3)Rarangkén tengah nu ditulis ngantét jeung kecap asalna, ngarucat saperti ngarucat kecap asal.
Contona: da-la-har
gu-meu-lis
ba-ra-la
gi-nan-jar
si-na-reng
4)Rarangkén tengah anu robah jadi rarangkén hareup dianggap rarangkén hareup.
Contona: um-a-mis
ar-u-lin
ar-ang-kat
al-u-dur
um-am-bon
3. Ngarucat engang serepan
Ngarucat engang serepan diluyukeun jeung katangtuan di luhur.
Contona: in-struk-si
kon-struk-si
kon-fék-si
a-ku-a-ri-eum
ko-ali-si
Engang dina basa Sunda umumna mibanda vokal nu jadi puncerna. Éta puncer téh dipiheulaan atawa dituturkeun ku hiji konsonan atawa leuwih. Ngan umumna tara leuwih ti dua kitu, aya ogé engang anu diwangun ku hiji vokal. Tapi euweuh engang (basa Sunda) anu diwangun ku hiji konsonan wungkul.
Sawatara conto engang:
aya - a-ya
balik - ba-lik
bandrék - ban-drék
sakola - sa-ko-la
Engang anu ditungtungan ku vokal, disebut engang buka, contona: ba-pa, sa-ko-la. Ari engang anu ditungtungan ku konsonan disebut engang tutup, contona: ban-téng, kam-pak. Kecap basa Sunda bias diwangun ku engang buka kabéh,engang tutup kabéh, atawa kombinasi engang buka jeung engang tutup.
b. Adegan Engang
Kecap dina basa Sunda bias diwangun ku hiji engang atawa leuwih.Contona:
- hiji engang : bray, jung, pok, cing
- dua engang : a-ya, du-a, ba-lik, pen-crong
- tilu engang : a-yeu-na, sa-la-met, ka-la-pa, ma-ngan-deuh
- opat engang : ka-la-mé-ro, ba-la-ngan-trang, ta-la-wéng-kar, bi-bi-lin-tik
- lima engang : ba-la-ga-dig-deug, bé-lé-ké-té-pé, ma-ra-ka-yang-an, me-re-ke-de-weng, mo-ro- ko-dok-dok
Sakumaha panjangna ogé kecap, engangna mah mibanda adegan anu basajan. Engang dina basa Sunda bisa diwangun ku hiji vokal atawa gabungan vokal jeung konsonan. Tapi euweuh anu diwangun ku hiji konsonan wungkul. Sangkan leuwih tétéla, perhatikeun bagan di handap! Vokal ditandaan ku K, sarta conto-conto kecap nu ngandung éta adengan engang, di hareup, di tengah, atawa di tukang.
No. Adegan engang, conto dina kecap
Di hareup, di tengah, di tukang
1. V a-ya, bi-a-sa, sa-ti-a
i-ra-ha, ka-u-la, ca-u
2. VK ab-di, su-ang-kung, pi-it
im-bit, sa-ém-ba-ra, sa-ur
3. KV ba-pa, ka-la-pa, war-ga
ti-suk, an-ti-eum, dang-ka
4. KVK ban-da, Ka-wen-tar, ba-tukcen-tok, pa-ran-ti, tum-pak
5. KKV pra-bu, sém-pra-ni, san-tri
sri-pang-gung, han-tri-wé-li, tam-bru
6. KKVK tres-na, kon-trak-tor, ban-drék
brang-ta, in-stan-si, kem-pléng
7. VKK ons, -, -
éks, - -
8. KVKK téks, - mo-dérnPérs, -, la-téks
9. KKKV stra-té-gi, in-stru-mén -
stra-ta, -, -
10. KKKVK struk-tur, in-struk-si, tran-skrip
skrip-si, -, -
11. KKVKK -, -, kom-pléks
12. KVKKK korps, - -
Adegan engang nomber 7 nepi ka 12, mangrupa pangaruh tina basa asing. Asup kana adegan engang basa Sunga pangpangna sabada urang merdéka.
Ngarucat Engang
Ngarucat engang téh nyaéta misahkeun kecap dumasar kana engangna. Tangtu baé henteu sagawayah. Salian ti kudu luyu jeung adegan engangna téh, kudu luyu jeung éjahan deuih. Aturan ngarucat engang dumasar kana Palanggeran Éjahan Basa Sunda, nyaéta:
1.Ngarucat engang dina kecap asal
1)Lamun di tengah kecap aya dua vokal anu ngantét, misahkeunana kudu di atara éta dua vokal.
Contona: sa-ir
da-un
bi-a-ya
su-a-sa-na
2)Lamun di tengah kecap aya konsonan di antara dua vokal, misahkeunana kudu saméméh éta konsonan.
Contona: a-ya
ha-yang
ka-la-pa
lé-lé-wo-déh
a-yeu-na
3)Lamun di tengah kecap aya dua konsonan atawa leuwih anu ngantét, misahkeunana di antara konsonan kahiji jeung konsonan kadua.
Contona: tib-ra
seg-rok
ban-drék
in-struk-si
kom-pléks
2.Ngarucat engang dina kecap rundayan.
1)Rarangkén tukang, jeung partikel anu biasa ditulis dihijikeun jeung kecap dasarna dipisahkeunana kudu mandiri.
Contona: pi-in-dung
ti-lu-an
kum-bah-eun
di-ba-lang-keun
ka-ta-lan-jur-an
2)Rarangkén hareup, rarangkén tukang, jeung partikel nu ngalaman parobahan wangun ditulis saperti kieu:
pa-na-nya
pa-nga-la
pa-nga-we-ruh
da-har-eun-a-na
ti-lu-an-a-na
3)Rarangkén tengah nu ditulis ngantét jeung kecap asalna, ngarucat saperti ngarucat kecap asal.
Contona: da-la-har
gu-meu-lis
ba-ra-la
gi-nan-jar
si-na-reng
4)Rarangkén tengah anu robah jadi rarangkén hareup dianggap rarangkén hareup.
Contona: um-a-mis
ar-u-lin
ar-ang-kat
al-u-dur
um-am-bon
3. Ngarucat engang serepan
Ngarucat engang serepan diluyukeun jeung katangtuan di luhur.
Contona: in-struk-si
kon-struk-si
kon-fék-si
a-ku-a-ri-eum
ko-ali-si
Wangun Kecap
A. Kecap Asal
Perhatikeun conto kalimah di handap!
1. Kuring balik sakola.
2. Abdi bade wangsul ayeuna.
Upama ku urang dititénan, kalimah-kalimah di luhur téh diwangun ku kecap asal wungkul. Kecap asal, disebut ogé wangun asal, nyaéta kecap dasar lain mangrupa hasil prosés morfologis.
Naon ari prosés morfologis?
Prosés morfologis basa Sunda téh nyaéta prosés ngahasilkeun kecap turunan (kata jadian) ku cara:
- ngararangkénan, anu hasilna disebut kecap rundayan;
- ngarajék, anu hasilna disebut kecap rajékan;
- ngantétkeun, anu hasilna disebut kecap kantétan.
Pikeun nganyahokeun hiji kecap téh mangrupa hasil prosés morfologis atawa lain, urang nyaho heula kana ciri-cirina.
Ciri-ciri prosés morfologis téh,di antarana:
1) wangun kecapna robah, tina kecap dasar jadi kecap turunan;
2) warna kecapna robah, upamana baé tina kecap barang jadi kecap pagawéan;
3) mibanda harti anyar; jeung
4) mibanda fungsi ngawangun warna kecap.
Upama baé kecap dahar. Éta téh kecap asal. Sanggeus ngaliwatan prosés morfologis ku cara dirarangkénan ku rarangkén tukang -eun jadi dahareun, wangun kecapna robah, tinu kecap asal jadi kecap rundayan. Warna kecap robahna, tina kecap pagawéan jadi kecap barang. Hartina ogé robah deui, tina "ngeusian beuteung ku kadaharan" jadi anu rék atawa didahar". Tur mibanda fungsi ngawangun (warna) kecap barang.
Dina pedaran tadi, aya istilah kecap asal (wangun asal) jeung kecap dasar (wangun dasar). Tadi ogé geus disebutkeun, yén kecap asal the nyaéta kecap dasar anu lain mangrupa proses morfologis. Kecap asal bisa jadi dadasar pikeun ngawangun kecap anyar ku cara dirarangkénan, dirajék, dikantétkeun. Lebah dieu sarua jeung kecap dasar (wangun dasar). Bédana, kecap dasar mah bisa mangrupa kecap hasil prosés morfologis. Bisa mangrupa kecap rundayan, kecap rajékan, atawa kecap kantétan. Jadi bisa disebutkeun kieu: sakabéh kecap asal mangrupa kecap dasar, tapi henteu sakabéh kecap asal mangrupa kecap dasar, tapi henteu sakabéh kecap dasar mangrupa kecap asal.
Contona kecap kadaharanana. Wangun dasarna kecap kadaharan,ari kecap asalna dahar. Kecap ditampilingan, wangun dasarna: ditampiling, ari kecap asalna: tampiling.
Sangkan leuwih tétéla, tengetan bagan di handap!
Kadaharanana/ \
kadaharan -ana
/ \
kadahar -an
/ \
ka dahar
Kecap kadaharanana wangun dasarna kadaharan, make rarangkén tukang –ana (alomorf tina rarangkén -na). Kecap kadaharan wangun dasarna kadahar, diterapkeun rarangkén -an. Kecap kadahar wangun dasarna dahar, ditapelan rarangkén ka-. Ari kecap dahar mangrupa kecap asal.
Minangka conto, tengetan wincikan di handap!
- katincakan
Kecap asal : tincak
Wangun dasar : katincak
- dipangmawakeun
Kecap asal : bawaWangun dasar : pangmawakeun
- kababawaKecap asal : bawaWangun dasar : kabawa
- dibulak-balik
Kecap asal : balikWangun dasar : bulak-balik
Disawang tina jumlah engangna, kecap asal dina basa Sunda aya nu mibanda sifat:
1) ékaengang, nyaéta anu diwangun ku saengan, contona: sok, jung, rék, blug, keur, bras;
2) dwiengang, nyaéta anu diwangun ku tilu engang, contona: saré, bapa, cau, banjir, congkrang;
3) triengang, nyaéta anu diwangun ku tilu engang, contona: boboka, biasa, lalaki, awéwé, anjeucleu, solongkrong;
4) caturengang, nyaéta anu diwangun ku opat engang, contona: amburadul, sologoto, bibilintik, itikurih, marojéngja.
5) pancaengang, nyaéta anu diwangun ku lima engang, contona: élékésékéng, bélékétépé, balagadigdeug, murukusunu, mérékényényén.
B. Kecap Rundayan
Kecap rundayan téh nyaéta kecap anu wangun dasarna geus dirarangkénan. Rarangkén dina basa Sunda téh kabéhanana aya opat, nyaéta: rarangkén hareup (afiks atawa awalan): rarangkén tengah (infiks atawa sisipan); rarangkén tukang (sufiks atawa akhiran); jeung rarangkén barung (konfiks)
Perhatikeun conto kalimah di handap!
1. Kuring balik sakola.
2. Abdi bade wangsul ayeuna.
Upama ku urang dititénan, kalimah-kalimah di luhur téh diwangun ku kecap asal wungkul. Kecap asal, disebut ogé wangun asal, nyaéta kecap dasar lain mangrupa hasil prosés morfologis.
Naon ari prosés morfologis?
Prosés morfologis basa Sunda téh nyaéta prosés ngahasilkeun kecap turunan (kata jadian) ku cara:
- ngararangkénan, anu hasilna disebut kecap rundayan;
- ngarajék, anu hasilna disebut kecap rajékan;
- ngantétkeun, anu hasilna disebut kecap kantétan.
Pikeun nganyahokeun hiji kecap téh mangrupa hasil prosés morfologis atawa lain, urang nyaho heula kana ciri-cirina.
Ciri-ciri prosés morfologis téh,di antarana:
1) wangun kecapna robah, tina kecap dasar jadi kecap turunan;
2) warna kecapna robah, upamana baé tina kecap barang jadi kecap pagawéan;
3) mibanda harti anyar; jeung
4) mibanda fungsi ngawangun warna kecap.
Upama baé kecap dahar. Éta téh kecap asal. Sanggeus ngaliwatan prosés morfologis ku cara dirarangkénan ku rarangkén tukang -eun jadi dahareun, wangun kecapna robah, tinu kecap asal jadi kecap rundayan. Warna kecap robahna, tina kecap pagawéan jadi kecap barang. Hartina ogé robah deui, tina "ngeusian beuteung ku kadaharan" jadi anu rék atawa didahar". Tur mibanda fungsi ngawangun (warna) kecap barang.
Dina pedaran tadi, aya istilah kecap asal (wangun asal) jeung kecap dasar (wangun dasar). Tadi ogé geus disebutkeun, yén kecap asal the nyaéta kecap dasar anu lain mangrupa proses morfologis. Kecap asal bisa jadi dadasar pikeun ngawangun kecap anyar ku cara dirarangkénan, dirajék, dikantétkeun. Lebah dieu sarua jeung kecap dasar (wangun dasar). Bédana, kecap dasar mah bisa mangrupa kecap hasil prosés morfologis. Bisa mangrupa kecap rundayan, kecap rajékan, atawa kecap kantétan. Jadi bisa disebutkeun kieu: sakabéh kecap asal mangrupa kecap dasar, tapi henteu sakabéh kecap asal mangrupa kecap dasar, tapi henteu sakabéh kecap dasar mangrupa kecap asal.
Contona kecap kadaharanana. Wangun dasarna kecap kadaharan,ari kecap asalna dahar. Kecap ditampilingan, wangun dasarna: ditampiling, ari kecap asalna: tampiling.
Sangkan leuwih tétéla, tengetan bagan di handap!
Kadaharanana/ \
kadaharan -ana
/ \
kadahar -an
/ \
ka dahar
Kecap kadaharanana wangun dasarna kadaharan, make rarangkén tukang –ana (alomorf tina rarangkén -na). Kecap kadaharan wangun dasarna kadahar, diterapkeun rarangkén -an. Kecap kadahar wangun dasarna dahar, ditapelan rarangkén ka-. Ari kecap dahar mangrupa kecap asal.
Minangka conto, tengetan wincikan di handap!
- katincakan
Kecap asal : tincak
Wangun dasar : katincak
- dipangmawakeun
Kecap asal : bawaWangun dasar : pangmawakeun
- kababawaKecap asal : bawaWangun dasar : kabawa
- dibulak-balik
Kecap asal : balikWangun dasar : bulak-balik
Disawang tina jumlah engangna, kecap asal dina basa Sunda aya nu mibanda sifat:
1) ékaengang, nyaéta anu diwangun ku saengan, contona: sok, jung, rék, blug, keur, bras;
2) dwiengang, nyaéta anu diwangun ku tilu engang, contona: saré, bapa, cau, banjir, congkrang;
3) triengang, nyaéta anu diwangun ku tilu engang, contona: boboka, biasa, lalaki, awéwé, anjeucleu, solongkrong;
4) caturengang, nyaéta anu diwangun ku opat engang, contona: amburadul, sologoto, bibilintik, itikurih, marojéngja.
5) pancaengang, nyaéta anu diwangun ku lima engang, contona: élékésékéng, bélékétépé, balagadigdeug, murukusunu, mérékényényén.
B. Kecap Rundayan
Kecap rundayan téh nyaéta kecap anu wangun dasarna geus dirarangkénan. Rarangkén dina basa Sunda téh kabéhanana aya opat, nyaéta: rarangkén hareup (afiks atawa awalan): rarangkén tengah (infiks atawa sisipan); rarangkén tukang (sufiks atawa akhiran); jeung rarangkén barung (konfiks)
Vokal, Konsonan, jeung Engang
A. Vokal
a. Perkara Vokal
Vokal atawa aksara hirup nyaéta sora basa anu diwangun ku sora tina bayah (paru-paru) anu kaluarna ngaliwatan tikoro teu kahalangan ku alat ucap saperti biwir, huntu, létah,lalangit,jeung elak-elakan.Sora anu dikaluarkeun gumantung kana tilu hal, nyaéta:
1. luhur-handapna létah;
2. maju-mundurna létah; jeung
3. wangun biwir
Upama baé, waktu urang ngucapkeun vokal i, posisi létah aya di luhur jeung di hareup, sarta wangun biwir kawas anu nyengir. Sedengkeun waktu ngucapkeun vokal u, posisi létah di luhur jeung di tukang, sarta biwir buleud kawas nu manyun. Tangtu baé baris béda jeung waktu urang ngucapkeun vokal a, o, é, e, jeung eu.
Upama nilik kana luhur-handap jeung maju-mundurna létah, cara ngahasilkeun vocal téh bias dijieun bagan kieu:
---------------------------------------------
| Luhur- | Maju-Mundur |
| Handap | --------------------------------
| | Hareup | Tengah | Tukang |
-----------------------------------------------
| Luhur | i | eu | u |
| Sedeng | é | e | o |
| Handap | | a | |
-----------------------------------------------
b. Vokal dina Basa Sunda
Dina aksara Sunda, vokal téh disebut aksara macakal, nyaéta aksara anu ngarobah sora. Masing-masing mibanda istilah anu mandiri, nyaéta:
1. panghulu, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora i;
2. panyuku, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora u;
3. panéléng, aksara pikeun ngarobah sora é (téléng);
4. pamepet, aksara pikeun ngarobah sora jadi e (pepet);
5. panolong, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora o;
6. paneuleung, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora eu;
Salian ti éta, aya deui aksara atawa bisa disebut tanda-tanda anu ngarobah sora, tapi lain vokal. Upamana baé: pangwisad, panglayar, pamingkal, panyecek, pamaéh, jeung panyakra.
Pangwisad nyaéta tanda sora h (eh) dina tungtung kecap;
Panglayar, tanda sora r (er) dina tungtung kecap;
Pamingkal, tanda sora ya (ya) dinu tungtung kecap;
Penyecek, tanda sora ng (eng) dina tungtung kecap;
Pamaeh, tanda pikeun maéhan sora engang; jeung
Panyakra, tanda pikeun nyelapkeun aksara r (er) dina engang.
Kiwari aksara Sunda téh geus teu diparaké deui. Upama nulis jeung maca, urang Sunda geus ngagunakeun aksara Latén baé. Ku kituna anu disebut vokal ku urang Sunda ayeuna, aksara atawa tandana heunteu béda jeung anu disebut vokal ku sélér bangsa séjén. Iwal ti basa Sunda aya vokal eu, anu euweuh dina basa Indonésia jeung Jawa, upamana.
Vokal atawa aksara hirup dina basa Sunda aya tujuh, nyaéta a, i u, é, o, e, jeung eu. Distribusina dina kecap, bisa nyicingan tempat di hareup (awal kecap), di tengah, atawa di tukang (tungtung kecap).
Pikeun leuwih tétéla, perhatikeun bagan di handap!
-----------------------------------------------------------
| Vokal | Cicingna dina Kecap |
| | ---------------------------------------------
| | di hareup | di tengah | di tukang |
-----------------------------------------------------------
| a | abdi | batu | kuda |
| | agama | biaya | paria |
| | amprok | mandi | tibra |
-----------------------------------------------------------
| i | indit | pita | sapi |
| | ibu | sair | cai |
| | istri | pindah | patri |
----------------------------------------------------------
| u | untung | kupa | paku |
| | ulin | laun | cau |
| | unggul | anduk | tambru |
----------------------------------------------------------
| é | éntog | kaléci | lélé |
| | éléh | paéh | sué |
| | émbrat | dompét | lotré |
----------------------------------------------------------
| o | oncom | roti | bako |
| | omong | soang | bao |
| | ompong | pondok | gebro |
----------------------------------------------------------
| e | entong | peti | are |
| | elap | siem | - |
| | embung | asem | - |
----------------------------------------------------------
| eu | eunteup | peuyeum | sampeu |
| | eureun | sieun | bieu |
| | eusleum | eumbreuk| nyentreu |
----------------------------------------------------------
B. Konsonan
a. Perkara Konsonan
Konsonan atawa wianjana nyaéta sora basa anu kaluarna tina bayah meunang panghalang tina alat ucap. Dina ngalafalkeun konsonan aya tilu hal anu kalibet, nyaéta:
1. kaayaan pita sora;
2. paantelna atawa padeukeutna sawatara alat ucap; jeung
3. cara éta alat ucap téa paantel atawa padeukeut.
Alat ucap nu paantel atawa nu padeukeut pikeun ngawangun sora basa disebut articulator, nyaéta: biwir, huntu, gugusi, létah, lalangit, jeung elak-elakan. Tempat patepungna dua artikulator waktu ngalafalkeun konsonan disebut daérah artikulasi.
Sawatara istilah daérah artikulasi, nyaéta:
1. bilabial, upama dua biwir (biwir handap jeung biwir luhur) paantel atawa rapet. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan bilabial, ngawengku: p (ep), b (eb), m (em), w (ew);
2. labiodéntal,upama biwir handap paantel jeung tuntung huntu luhur. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan labiodéntal, nyaéta: f (ef), v (vé);
3. dental-alvéolar, upama tungtung létah paantel atawa patepung jeung huntu atawa gugusi. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan dental-alvéolar, kayaning: d (ed), l (el), n (en), r (er), s (es), t (et), z (zét);
4. palatal, upama tungtung létah antel kana lalangit teuas. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan palatal, nyaéta: e (ec), j (ej), ny (eny), y (ey);
5. velar, upama bagian tukang létah antel atawa ngadeukeutkeun lalangit hipu. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan vélar, saperti: k (ek), g (eg), x (éks), ng (eng);
6. glotal, upama pita sora dideukeutkeun atawa rapet nepi ka hawa anu kaluar tina bayah téh kacandet. Sora anu kaluar téh sora glotal atawa hamjah, saperti sora anu misahkeun sora u kahiji jeung sora u kadua dina kecap suuk. Ari konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan glotal, nyaéta h (eh).
Upama nilik kana cara kaluarna sora, konsonan téh bias dibagi dua, nyaéta:
1. konsonan sora bahan (oral), upama sora basana kaluar tina bahan, saperti: b, c, d, f, g, h, k, l, p, r, s, t, w, y;
2. konsonan sora irung (nasal), upama sora basana kaluar tina irung, kayaning: m, n, ny, jeung ng.
b. Konsonan dina Basa Sunda
Dina aksara Sunda, konsonan atawa wianjana téh ditandaan ku aksara ngalagena. Abjadna sok disebut cacarakan, runtuyanana: ha na ca ra ka da ta saw a la pa (dha) jay a nga ma ga ha (tha) nga. Aksara dha jeung tha, carang dipaké dina basa Sunda.
Ku lantaran kiwari urang Sundana ogé geus umum nulis jeung maca ngagunakeun aksara Latén, tangtu baé abjad anu dipakéna ogé alpabét (susunan aksara Latén). Sanajan kitu, ari sora basa anu kaluarna (tina bayah) mah, méh taya bédana jeung mangsa urang Sunda ngagunakeun cacarakan.
Nurutkeun susunan alpabét, konsonan dina basa Sunda téh nyaéta: b, c, d, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, w, y. Ditambah ku konsonan ng jeung ny, anu sanajan diwangun ku dua aksara tapi hiji sora. Lantaran pangaruh basa kosta (asing), konsonan f, q, v, x jeung z. Utamana lantaran pangaruh kamekaran élmu pangaweruh jeung téknologi. Dina urusan ngaran baé, upamana, apan ayeuna mah geus teu anéh upama aya urang Sunda nu ngaranna Évié, Novié, Farid, Rizki, Zaki, Iqbal, atawa Aléx.
Sarua jeung vokal, konsonan ogé distribusina dina kecap basa Sunda bias nyicingan tempat di hareup (awal), di tengah, atawa di tukang (tungtung). Iwal konsonan e jeung ny anu teu bias nyicingan tempat di tungtung kecap.
c. Kluster
Perhatikeun kalimah di handap!
1. Ceu Tati keur nyieun gemblong.
2. Mang Jaja dagang bandrék.
3. Bu Inda rék nyieun ampyang.
4. Kang Zaki keur nyieun skripsi.
Dina kalimah-kalimah di luhur, aya kecap-kecap gemblong, bandrék, ampyang, jeung skripsi. Upama ditengetan, dina éta opat kecap téh aya konsonan anu ngaréndéng nyaéta bl dina gemblong; dr dina bandrék; py dina ampyang; jeung skr dina skripsi. Anu kitu téh disebutna kluster, nyaéta gabungan dua konsonan atawa leuwih anu diucapkeun babarengan tur sawaktu dina hiji engang, bari teu kaselapan ku vokal.
Upama nyoko kana wangenan di luhur, kluster téh lain ngan ukur gabungan dua konsonan wungkul. Tapi ogé kudu aya dina hiji engang. Nu matak konsonan m dina kecap gemblong, upamana, heunteu asup kluster (bl), sebab misah engang. Upama kecap gemblong dirucat, jadi gem-blong. Kitu deui konsonan n dina kecap bandrék jeung konsonan m dina kecap ampyang.
Umumna kluster dina basa Sunda diwangun ku dua konsonan. Upama aya nu leuwih ti dua, biasana mangrupa pangaruh tina basa kosta (asing), saperti skr dina kecap skripsi. Salian ti éta, konsonan kadua dina kluster basa Sunda nyaéta l, r, atawa y.
Kluster dina basa Sunda, di antarana:
- bl : blug, tambleg, gemblong
- cl : clak, kéncléng, benclang-benclung
- gl : jengglong, jenggléng
- jl : jleg, génjlong
- kl : éngké, cengklik
- pl : plong, tamplok, démplon, kempléng
- br : bras, nambru, gambréng, nombro
- cr : crungcréng, kancra, kencring, pencrong
- dr : dreum, bandring, condré, saléndro
- gr : kianggrit, sanggray, pasanggrahan
- jr : genjring, ténjrag, anjrek
- kr : congkrang, dongkrak, angkrék
- pr : pribumi, kamprét, ompréng, namprak
- sr : sripanggung, angsrod, nyingsring
- tr : tresna, strika, santri, pentrang
- by : byur, gembyung
- py : ampyang, kempyang
Kluster basa Sunda nu mangrupa pangaruh basa asing, di antarana:
- fr : frase, frékuénsi, konfrontasi
- ps : pseudo, psikologi
- sp : spesial, inspéksi, transport
- st : status, stimulus, instant
- str : struktur, stratégi
- skr : skripsi, transkrip
Simkuring nyandak tinu buku Galuring Basa Sunda nu disusun ku, Drs. Budi Rahayu Tamsyah, Drs. An 'Nur, sareng Dra. Tati Purmawati. Nu diterbitkeun ku Pustaka Setia.
a. Perkara Vokal
Vokal atawa aksara hirup nyaéta sora basa anu diwangun ku sora tina bayah (paru-paru) anu kaluarna ngaliwatan tikoro teu kahalangan ku alat ucap saperti biwir, huntu, létah,lalangit,jeung elak-elakan.Sora anu dikaluarkeun gumantung kana tilu hal, nyaéta:
1. luhur-handapna létah;
2. maju-mundurna létah; jeung
3. wangun biwir
Upama baé, waktu urang ngucapkeun vokal i, posisi létah aya di luhur jeung di hareup, sarta wangun biwir kawas anu nyengir. Sedengkeun waktu ngucapkeun vokal u, posisi létah di luhur jeung di tukang, sarta biwir buleud kawas nu manyun. Tangtu baé baris béda jeung waktu urang ngucapkeun vokal a, o, é, e, jeung eu.
Upama nilik kana luhur-handap jeung maju-mundurna létah, cara ngahasilkeun vocal téh bias dijieun bagan kieu:
---------------------------------------------
| Luhur- | Maju-Mundur |
| Handap | --------------------------------
| | Hareup | Tengah | Tukang |
-----------------------------------------------
| Luhur | i | eu | u |
| Sedeng | é | e | o |
| Handap | | a | |
-----------------------------------------------
b. Vokal dina Basa Sunda
Dina aksara Sunda, vokal téh disebut aksara macakal, nyaéta aksara anu ngarobah sora. Masing-masing mibanda istilah anu mandiri, nyaéta:
1. panghulu, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora i;
2. panyuku, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora u;
3. panéléng, aksara pikeun ngarobah sora é (téléng);
4. pamepet, aksara pikeun ngarobah sora jadi e (pepet);
5. panolong, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora o;
6. paneuleung, aksara pikeun ngarobah sora jadi sora eu;
Salian ti éta, aya deui aksara atawa bisa disebut tanda-tanda anu ngarobah sora, tapi lain vokal. Upamana baé: pangwisad, panglayar, pamingkal, panyecek, pamaéh, jeung panyakra.
Pangwisad nyaéta tanda sora h (eh) dina tungtung kecap;
Panglayar, tanda sora r (er) dina tungtung kecap;
Pamingkal, tanda sora ya (ya) dinu tungtung kecap;
Penyecek, tanda sora ng (eng) dina tungtung kecap;
Pamaeh, tanda pikeun maéhan sora engang; jeung
Panyakra, tanda pikeun nyelapkeun aksara r (er) dina engang.
Kiwari aksara Sunda téh geus teu diparaké deui. Upama nulis jeung maca, urang Sunda geus ngagunakeun aksara Latén baé. Ku kituna anu disebut vokal ku urang Sunda ayeuna, aksara atawa tandana heunteu béda jeung anu disebut vokal ku sélér bangsa séjén. Iwal ti basa Sunda aya vokal eu, anu euweuh dina basa Indonésia jeung Jawa, upamana.
Vokal atawa aksara hirup dina basa Sunda aya tujuh, nyaéta a, i u, é, o, e, jeung eu. Distribusina dina kecap, bisa nyicingan tempat di hareup (awal kecap), di tengah, atawa di tukang (tungtung kecap).
Pikeun leuwih tétéla, perhatikeun bagan di handap!
-----------------------------------------------------------
| Vokal | Cicingna dina Kecap |
| | ---------------------------------------------
| | di hareup | di tengah | di tukang |
-----------------------------------------------------------
| a | abdi | batu | kuda |
| | agama | biaya | paria |
| | amprok | mandi | tibra |
-----------------------------------------------------------
| i | indit | pita | sapi |
| | ibu | sair | cai |
| | istri | pindah | patri |
----------------------------------------------------------
| u | untung | kupa | paku |
| | ulin | laun | cau |
| | unggul | anduk | tambru |
----------------------------------------------------------
| é | éntog | kaléci | lélé |
| | éléh | paéh | sué |
| | émbrat | dompét | lotré |
----------------------------------------------------------
| o | oncom | roti | bako |
| | omong | soang | bao |
| | ompong | pondok | gebro |
----------------------------------------------------------
| e | entong | peti | are |
| | elap | siem | - |
| | embung | asem | - |
----------------------------------------------------------
| eu | eunteup | peuyeum | sampeu |
| | eureun | sieun | bieu |
| | eusleum | eumbreuk| nyentreu |
----------------------------------------------------------
B. Konsonan
a. Perkara Konsonan
Konsonan atawa wianjana nyaéta sora basa anu kaluarna tina bayah meunang panghalang tina alat ucap. Dina ngalafalkeun konsonan aya tilu hal anu kalibet, nyaéta:
1. kaayaan pita sora;
2. paantelna atawa padeukeutna sawatara alat ucap; jeung
3. cara éta alat ucap téa paantel atawa padeukeut.
Alat ucap nu paantel atawa nu padeukeut pikeun ngawangun sora basa disebut articulator, nyaéta: biwir, huntu, gugusi, létah, lalangit, jeung elak-elakan. Tempat patepungna dua artikulator waktu ngalafalkeun konsonan disebut daérah artikulasi.
Sawatara istilah daérah artikulasi, nyaéta:
1. bilabial, upama dua biwir (biwir handap jeung biwir luhur) paantel atawa rapet. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan bilabial, ngawengku: p (ep), b (eb), m (em), w (ew);
2. labiodéntal,upama biwir handap paantel jeung tuntung huntu luhur. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan labiodéntal, nyaéta: f (ef), v (vé);
3. dental-alvéolar, upama tungtung létah paantel atawa patepung jeung huntu atawa gugusi. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan dental-alvéolar, kayaning: d (ed), l (el), n (en), r (er), s (es), t (et), z (zét);
4. palatal, upama tungtung létah antel kana lalangit teuas. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan palatal, nyaéta: e (ec), j (ej), ny (eny), y (ey);
5. velar, upama bagian tukang létah antel atawa ngadeukeutkeun lalangit hipu. Konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan vélar, saperti: k (ek), g (eg), x (éks), ng (eng);
6. glotal, upama pita sora dideukeutkeun atawa rapet nepi ka hawa anu kaluar tina bayah téh kacandet. Sora anu kaluar téh sora glotal atawa hamjah, saperti sora anu misahkeun sora u kahiji jeung sora u kadua dina kecap suuk. Ari konsonan anu dihasilkeunana disebut konsonan glotal, nyaéta h (eh).
Upama nilik kana cara kaluarna sora, konsonan téh bias dibagi dua, nyaéta:
1. konsonan sora bahan (oral), upama sora basana kaluar tina bahan, saperti: b, c, d, f, g, h, k, l, p, r, s, t, w, y;
2. konsonan sora irung (nasal), upama sora basana kaluar tina irung, kayaning: m, n, ny, jeung ng.
b. Konsonan dina Basa Sunda
Dina aksara Sunda, konsonan atawa wianjana téh ditandaan ku aksara ngalagena. Abjadna sok disebut cacarakan, runtuyanana: ha na ca ra ka da ta saw a la pa (dha) jay a nga ma ga ha (tha) nga. Aksara dha jeung tha, carang dipaké dina basa Sunda.
Ku lantaran kiwari urang Sundana ogé geus umum nulis jeung maca ngagunakeun aksara Latén, tangtu baé abjad anu dipakéna ogé alpabét (susunan aksara Latén). Sanajan kitu, ari sora basa anu kaluarna (tina bayah) mah, méh taya bédana jeung mangsa urang Sunda ngagunakeun cacarakan.
Nurutkeun susunan alpabét, konsonan dina basa Sunda téh nyaéta: b, c, d, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, w, y. Ditambah ku konsonan ng jeung ny, anu sanajan diwangun ku dua aksara tapi hiji sora. Lantaran pangaruh basa kosta (asing), konsonan f, q, v, x jeung z. Utamana lantaran pangaruh kamekaran élmu pangaweruh jeung téknologi. Dina urusan ngaran baé, upamana, apan ayeuna mah geus teu anéh upama aya urang Sunda nu ngaranna Évié, Novié, Farid, Rizki, Zaki, Iqbal, atawa Aléx.
Sarua jeung vokal, konsonan ogé distribusina dina kecap basa Sunda bias nyicingan tempat di hareup (awal), di tengah, atawa di tukang (tungtung). Iwal konsonan e jeung ny anu teu bias nyicingan tempat di tungtung kecap.
c. Kluster
Perhatikeun kalimah di handap!
1. Ceu Tati keur nyieun gemblong.
2. Mang Jaja dagang bandrék.
3. Bu Inda rék nyieun ampyang.
4. Kang Zaki keur nyieun skripsi.
Dina kalimah-kalimah di luhur, aya kecap-kecap gemblong, bandrék, ampyang, jeung skripsi. Upama ditengetan, dina éta opat kecap téh aya konsonan anu ngaréndéng nyaéta bl dina gemblong; dr dina bandrék; py dina ampyang; jeung skr dina skripsi. Anu kitu téh disebutna kluster, nyaéta gabungan dua konsonan atawa leuwih anu diucapkeun babarengan tur sawaktu dina hiji engang, bari teu kaselapan ku vokal.
Upama nyoko kana wangenan di luhur, kluster téh lain ngan ukur gabungan dua konsonan wungkul. Tapi ogé kudu aya dina hiji engang. Nu matak konsonan m dina kecap gemblong, upamana, heunteu asup kluster (bl), sebab misah engang. Upama kecap gemblong dirucat, jadi gem-blong. Kitu deui konsonan n dina kecap bandrék jeung konsonan m dina kecap ampyang.
Umumna kluster dina basa Sunda diwangun ku dua konsonan. Upama aya nu leuwih ti dua, biasana mangrupa pangaruh tina basa kosta (asing), saperti skr dina kecap skripsi. Salian ti éta, konsonan kadua dina kluster basa Sunda nyaéta l, r, atawa y.
Kluster dina basa Sunda, di antarana:
- bl : blug, tambleg, gemblong
- cl : clak, kéncléng, benclang-benclung
- gl : jengglong, jenggléng
- jl : jleg, génjlong
- kl : éngké, cengklik
- pl : plong, tamplok, démplon, kempléng
- br : bras, nambru, gambréng, nombro
- cr : crungcréng, kancra, kencring, pencrong
- dr : dreum, bandring, condré, saléndro
- gr : kianggrit, sanggray, pasanggrahan
- jr : genjring, ténjrag, anjrek
- kr : congkrang, dongkrak, angkrék
- pr : pribumi, kamprét, ompréng, namprak
- sr : sripanggung, angsrod, nyingsring
- tr : tresna, strika, santri, pentrang
- by : byur, gembyung
- py : ampyang, kempyang
Kluster basa Sunda nu mangrupa pangaruh basa asing, di antarana:
- fr : frase, frékuénsi, konfrontasi
- ps : pseudo, psikologi
- sp : spesial, inspéksi, transport
- st : status, stimulus, instant
- str : struktur, stratégi
- skr : skripsi, transkrip
Simkuring nyandak tinu buku Galuring Basa Sunda nu disusun ku, Drs. Budi Rahayu Tamsyah, Drs. An 'Nur, sareng Dra. Tati Purmawati. Nu diterbitkeun ku Pustaka Setia.
Rarangkén Tengah
b. Rarangkén Tengah
Rarangkén tengah nyaéta rarangkén anu diselapkeun kana wangun dasar kecapna. Rarangkén tengah dina basa Sunda aya tilu nyaéta –ar-, -um-, jeung –in-.
1. Rarangkén Tengah –ar-
Rarangkén tengah –ar- mibanda alomorf: -al-, -ar-, jeung ra-
- -Rarangkén tengah –ar- robah jadi –al-, upama:
1) wangun dasarna dimimitian ku konsonsn l,
Contona:
lieur + -ar- -----> lalieur
leuleus + -ar- -----> laleuleus
2) wangun dasarna ditungtungan ku konsonan r,
Contona:
bageur + -ar- -----> balageur
pinter + -ar- -----> palinter
3) wangun dasarna mibanda engang nu ngandung konsonan gabung (kluster) br, tr, cr, kr, pr, jr, jeung dr.
Contona:
kémpréng + -ar- -----> kalémpréng
gombrang + -ar- -----> galombrang
- -Rarangkén tengah –ar- robah jadi –ar- upama wangun dasarna dimimitian ku vokal,
Contona:
asup + -ar- -----> arasup
ulin + -ar- -----> arulin
- -Rarangkén tengah –ar- robah jadi –ra- upama wangun dasarna ngan saengang sarta dimimitian ku konsonan,
Contona:
cleng + -ar- -----> racleng
beng + -ar- ------> rabeng
Guna jeung harti rarangkén tengah –ar-, di antarana:
1. ”Barudak keur arulin di buruan.”
Rarangkén –ar- dina kecap barudak gunana ngawangun kecap barang anu hartina ’loba...’.
2. ”Nu rék rapat téh geuning can daratang.”
Rarangkén –ar- dina kecap daratang gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’loba nu ngalakukeun...’.
Conto séjéna: baralik, arulin, dalahar, sararé
3. ”Méh kabéh nu datang ka dieu nalaksir kan Neng Elis.”
Rarangkén –ar- dina kecap nalaksir gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’loba ngalakukeun ka/kana ...’.
Conto séjéna: nyariwit, nyarium
4. ”Abdi mah nuju rarépot, nu mawi moal tiasa dongkap.”
Rarangkén –ar- dina kecap rarépot gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’aya dina kaayaan terus-terusan ...’.
Conto séjéna: nyareri, rarieut, laleuleus
5. ”Di Jatiluhur mah lauk teh paraéh kabéh.”
Rarangkén –ar- dina kecap paraéh gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’loba dina kaayaan...’.
Conto séjéna: baruruk, garoréng, garede, parait
Rarangken Tengah -in- (Diajar Basa Sunda)
Guna jeung harti rarangkén tengah –in-, di antarana:
1. ”Sagala rupa ogé kudu aya perjanjian tinulis.”
Rarangkén –in-, dinu kecap tinulis gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) nu hartina ’geus kakeunaan ku...’.
Conto séjéna: sinerat, ginanjar
2. ”Mudah-mudahan hidep sing pinanggih jeung kabagjaan.”
Rarangkén –in-, dinu kecap pinanggih gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’aya dina kaayaan...’.
Conto séjéna: tinemu
3. ”Prabu Yudistira téh kawéntar raja sinatria.”
Rarangkén –in-, dinu kecap sinatria gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga sipat...’.
Conto séjéna: pinandita
4. ”Upami aya waktos, tinangtos abdi ogé dongkap.”
Rarangkén –in-, dinu kecap tinangtos gunana ngawangun pancén nu mangrupa ’mamanis.’
Conto séjéna: sinareng
1. ”Sagala rupa ogé kudu aya perjanjian tinulis.”
Rarangkén –in-, dinu kecap tinulis gunana ngawangun kecap pagawéan (pasip) nu hartina ’geus kakeunaan ku...’.
Conto séjéna: sinerat, ginanjar
2. ”Mudah-mudahan hidep sing pinanggih jeung kabagjaan.”
Rarangkén –in-, dinu kecap pinanggih gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’aya dina kaayaan...’.
Conto séjéna: tinemu
3. ”Prabu Yudistira téh kawéntar raja sinatria.”
Rarangkén –in-, dinu kecap sinatria gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga sipat...’.
Conto séjéna: pinandita
4. ”Upami aya waktos, tinangtos abdi ogé dongkap.”
Rarangkén –in-, dinu kecap tinangtos gunana ngawangun pancén nu mangrupa ’mamanis.’
Conto séjéna: sinareng
Diajar Basa Sunda (Rarangkén Tengah -um-)
3. Rarangkén Tengah –um-
Rarangkén tengah –um- mibanda alomorf –um, upama wangun dasarna dimimitian ku vokal (aksara hirup).
Contona:
amis + -um- = umamis
aing + -um- = umaing
Guna jeung hartina, di antarana:
1. ”Saméméh lumampah téh kudu dirarancang heula.”
Rarangkén –um-, dinu kecap lumampah gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’ngalakukeun...’.
Conto séjéna: lumaku, sumujud
2. ”Ayeuna kuring téh keur kumawula ka Haji Rendi.”
Rarangkén –um-, dinu kecap kumawula gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’ngalakukeun pagawéan salaku...’.
3. ”Urang téh teu hadé gumantung waé ka kolot.”
Rarangkén –um-, dinu kecap gumantung gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’dina kaayaan...’.
Conto séjéna: gumulung, tumamprak, sumerah
4. ”Manéhna datang ka dieu bari lumengis.”
Rarangkén –um-, dinu kecap lumengis gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’ngalakukeun tuluy-tumuluy/remen...’.
Conto séjéna: rumahuh, jumerit, sumegruk
5. ”Gedang téh geuning geus gumading.”
Rarangkén –um-, dinu kecap gumading gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga sipat/saperti...’.
Conto séjéna: humaseum, lumého, kumincir, umamis
6. ”Kuring mah teu resep ka awéwé nu gumeulis téh.”
Rarangkén –um-, dinu kecap gumeulis gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga rasa/kalakuan saperti nu...’.
Conto séjéna: umaing, gumede, gumasep
7. ”Kuring mah teu rumasa salah.”
Rarangkén –um-, dinu kecap rumasa gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga...’.
Rarangkén tengah –um- mibanda alomorf –um, upama wangun dasarna dimimitian ku vokal (aksara hirup).
Contona:
amis + -um- = umamis
aing + -um- = umaing
Guna jeung hartina, di antarana:
1. ”Saméméh lumampah téh kudu dirarancang heula.”
Rarangkén –um-, dinu kecap lumampah gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’ngalakukeun...’.
Conto séjéna: lumaku, sumujud
2. ”Ayeuna kuring téh keur kumawula ka Haji Rendi.”
Rarangkén –um-, dinu kecap kumawula gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’ngalakukeun pagawéan salaku...’.
3. ”Urang téh teu hadé gumantung waé ka kolot.”
Rarangkén –um-, dinu kecap gumantung gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’dina kaayaan...’.
Conto séjéna: gumulung, tumamprak, sumerah
4. ”Manéhna datang ka dieu bari lumengis.”
Rarangkén –um-, dinu kecap lumengis gunana ngawangun kecap pagawéan (aktip) nu hartina ’ngalakukeun tuluy-tumuluy/remen...’.
Conto séjéna: rumahuh, jumerit, sumegruk
5. ”Gedang téh geuning geus gumading.”
Rarangkén –um-, dinu kecap gumading gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga sipat/saperti...’.
Conto séjéna: humaseum, lumého, kumincir, umamis
6. ”Kuring mah teu resep ka awéwé nu gumeulis téh.”
Rarangkén –um-, dinu kecap gumeulis gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga rasa/kalakuan saperti nu...’.
Conto séjéna: umaing, gumede, gumasep
7. ”Kuring mah teu rumasa salah.”
Rarangkén –um-, dinu kecap rumasa gunana ngawangun kecap sipat nu hartina ’boga...’.
GAYA BASA SUNDA
GAYA BASA
Gaya Basa
Gaya basa atawa majas nya éta ungkara basa anu susunanana geus matok sarta ngandung harti injeuman. Majas manrope cara makena kecap kiasan/injeuman anu sifatna ngabandingkeun, ngagambarkeun, jeung negaskeun.
1. Majas Personifikasi (mijalma)
Majas personifikasi, nys éta majas anu mapandekeun/ngaibaratkeun hiji barang mibanda kalakuan kawas manusa.
Conto :
a. Cihcir keur ngawih tengah peuting.
b. Daun kalapa cing arulang ngagupayan anu rek mulang.
a. Sora suling ngabangingik keur ceurik tengah peuting.
b. Angin gunung ngusapan buuk anu keur ngiuhan.
Majas personifikasi, nys éta majas anu mapandekeun/ngaibaratkeun hiji barang mibanda kalakuan kawas manusa.
Conto :
a. Cihcir keur ngawih tengah peuting.
b. Daun kalapa cing arulang ngagupayan anu rek mulang.
a. Sora suling ngabangingik keur ceurik tengah peuting.
b. Angin gunung ngusapan buuk anu keur ngiuhan.
.2. Majas Metafora (babandingan langsung)
Majas metafora, nya éta majas anu ngabandingkeun hiji barang jeung barang sejen sacara langsung, anu ngabogaan sifat anu sarua jeung barang asalna.
Conto :
a. Raja angkasa keur ngabombardir kota Bagdad. (kapal udara)
b. Sirung – sirung Pajajaran geus mimiti hudang di Kota Bogor. (masarakat Sunda)
c. Si Ratu Ngebor, keur ngahibur nu lalajo di Bogor.
d. Kabeh oge kasima basa Si Raja Leuweung gagauran neangan mangsa.
3. Majas Asosiasi (ngumpamakeun)
Majas asosiasi, nya éta majas anu ngumpamakeun kana barang anu ngabogaan ciri anu sarua jeung barang anu diumpamakeunana.
Conto :
a. Tanteu Jois mah ari angkat téh siga toko maju. (sagala dipake,emas, jsb)
b. Budak téh siga careuh bulan. (diwedak anu cemedok)
c. Bi Mumun beungeutna pias kawas mayit, sabab geuring ripuh.
d. Budak téh siga bueuk meunang mabuk, basa dicarekan ku bapana.
4. Majas Litotes (ngasor)
Majas litotes nya éta majas anu digunakeun pikeun ngahandapkeun kaayaan diri nu nyarita (ngasor), pikeun ngahormat ka jalma anu diajak nyarita.
Conto :
a. Linggih atuh pa, ka saung butut. (nu dimaksud imah alus)
b. Tuang téh teu aya nanaon ngan saukur jeung uyah. (nu dimaksud mewah)
c. Abdi mah jalmi bodo teuterang huruf bingkeng-bingkeng acan.
5. Majas Hiperbola ( rarahulan)
Majas hiperbola, nya éta majas anu ngagunakeun kecep anu kaleuleuwihi atawa pamohalan.
Conto :
a. Aceh kiwari banjir getih.
b. Jakarta ayeuna geus jadi kota demontrans.,
c. Bakating kusieun, bulu punduk racung kawas kawat.
d. Manehna ngajerit maratan langit basa indungna ka tabrak a
Majas hiperbola, nya éta majas anu ngagunakeun kecep anu kaleuleuwihi atawa pamohalan.
Conto :
a. Aceh kiwari banjir getih.
b. Jakarta ayeuna geus jadi kota demontrans.,
c. Bakating kusieun, bulu punduk racung kawas kawat.
d. Manehna ngajerit maratan langit basa indungna ka tabrak a
6. Majas Pleonasme (kadalon)
Majas kadalon, nya éta majas anu ngagunakeun kecap tambahan katerangan anu sabenerna mah teu perlu, sabab geus tetela.
Conto :
a. Budak téh naek ka luhur ngala jambu.
b. Mobil mogok téh didorong ka hareup.
c. Pundurkeun ka tukang tah mobil téh tong ngahalangan jalan.
7. Majas Metonimia (lalandian)
Majas metonimia, nya éta majas anu ngagunakeun kecap lalandian pikeun ngaganti barang anu dimaksud.
Conto :
a. Maung Bandung jadi juara liga Danhill.
b. Budak téh keur numpak Honda.
c. Si Ujang Gembrot lumpatna mani ngagegag.
d. Pa Otto Iskandardinata katelah Si Jalak Harupat.
8. Majas Euphimisme (rautan)
Majas anu ngagunakeun kecap anu lembut/lemes, supaya kadengena leuwih sopan. Conto :
a. Punten Bu, abdi bade kapengker heula ! ( ka WC )
b. Pun Aki mah tos kirang ngadangu. (torek)
c. Si Ibro tuangna mani ponyo. (gembul)
d. Juragan Somad tos ngantunkeun poe kamari. (maot)
9. Majas Sinekdok (raguman)
Majas raguman di bagi dua, nya éta Pars Pro Toto (sabagian pikeun sakabehna) jeung Totem Pro Parte (sakabehna pikeun sabagian).
9.1. Majas Pras Pro Toto
Majas pras pro toto, nya éta majas anu ngagunakeun kecap dina kalimah nyebutkeun sabagian, padahal anu dimaksud sagemblengna atawa sakabehna.
Conto :
a. Budak téh geus lila teu katingali tarang-tarangna acan. (nu dimaksud mah sakabehna lain tarangna wungkul)
b. Pagawean loba leungeun mah sok tara bener. (nu dimaksud lain leungeun wungkul)
c. Domba téh sabaraha perhuluna ? (nu dimaksud lain huluna wungkul, tapi sakabehna)
d. Pucuk Enteh keur digiling di pabrik. ( nu dimmaksud lain salambar pucuk tapi sakabehna)
Majas pras pro toto, nya éta majas anu ngagunakeun kecap dina kalimah nyebutkeun sabagian, padahal anu dimaksud sagemblengna atawa sakabehna.
Conto :
a. Budak téh geus lila teu katingali tarang-tarangna acan. (nu dimaksud mah sakabehna lain tarangna wungkul)
b. Pagawean loba leungeun mah sok tara bener. (nu dimaksud lain leungeun wungkul)
c. Domba téh sabaraha perhuluna ? (nu dimaksud lain huluna wungkul, tapi sakabehna)
d. Pucuk Enteh keur digiling di pabrik. ( nu dimmaksud lain salambar pucuk tapi sakabehna)
9.2. Majas Totem Pro Parte
Majas totem pro parte nya éta majas anu ngagunakeunkecap dina kalima anu nyebutkeun sakabehna pikeun sabagian
Conto :
a. Indonesia jadi juara Badminton dina olimpiade di Los Angeles. ( nu dimaksud ngan sa tiem lain sakabeh masarakat Indonesia)
b. Di Bandung kungsi diayakeun konfrensi Asia-Afrika. (nu dimaksud di gedung Asia-Afrika, lain di sakabeh wewengkon Bandung)
c. Siswa SLTP N I Dramaga pinunjul kahiji pasanggiri biantara sa kabupaten Bogor. (nu dimaksud ngan saurang lain sakabeh siswa)
Majas totem pro parte nya éta majas anu ngagunakeunkecap dina kalima anu nyebutkeun sakabehna pikeun sabagian
Conto :
a. Indonesia jadi juara Badminton dina olimpiade di Los Angeles. ( nu dimaksud ngan sa tiem lain sakabeh masarakat Indonesia)
b. Di Bandung kungsi diayakeun konfrensi Asia-Afrika. (nu dimaksud di gedung Asia-Afrika, lain di sakabeh wewengkon Bandung)
c. Siswa SLTP N I Dramaga pinunjul kahiji pasanggiri biantara sa kabupaten Bogor. (nu dimaksud ngan saurang lain sakabeh siswa)
10. Majas Ironi (sindiran anu lemes)
Majas anu ngagunakeun kecap sabalikana anu tujuanana pikeun nyindir sindir sacara lemes pikeun nu diajak nyarita.
Conto :
a. “Aduh,… jang ampir weh kabeurangan!” (nu dimaksud sabalikna)
b. “ Wah, maneh mah pinter, nilai rapotna oge mani caang kieu!”
a. Si Eneng mah tulisan téh mani sae kieu, Bapa mah mani teu bisa macana!”
b. “Hidep mah abongna geus jadi propesor, ngitung anu kieu wae mani teu bisa!”
Evaluasi
Jawab patalekan ieu di handap !
1. Lamun hidep ulin ka imah babaturan, kaparengan akina babaturan hidep téh panonna geus lolong. Kumaha pibasaeun hidep lamun ngagunakeun majas eufeumisme !
a. “Bapa silaing mah geus teu neuleu nya ?”
b. ” Tuang aki téh titingalianana tos kaganggu kitu?”
c. ” Wah, aki maneh mah geus lolong!”
d. “Pun aki mah titingalianana tos kirang awas!”
2. “Bagong kajajaden téh ahirna guyang getih dicacag ku urang lembur”. Kalimah kasebut ngagunakeun majas….
a. litotes, b. personifikasi, c. hiperbola, d. metapora.
3. Pilih ungkara basa di handap ieu anu ngagunakeun majas litotes!
a. “Rorompok abdi mah didamelna tina saung tos butu deui!”
b. “Tuh imah dewek mah anu tilu tingkat!”
c. ”Allhamdulillah, nilai ujian téh awon, ngan ukur kengeng izajah tamat, sanes lulus.”
d. ”Lumayan sok sanaos kirang nyugemakeunana oge, pun anak mah kamari janten juara kahiji lomba maca dongeng di Kabupaten Bogor !”
Tengetan paguneman di handap ieu !
1). Adun : “ Mod, kasewelasan mana anu maen ayeuna?”
2). Komod : “ Juve, malah kiperna oge pan sigegep!”
3). Sanif : “Wah, hebat euy, bakal hujan gol geura ari Juventus maen mah.”
4). Adun : “ Is,… puguh wae, tong boro jalma hayang lalajo, bulan oge bakal ngintip hayangeun nyaksian.”
4. Dina paguneman di luhur, kalimah anu ngagunakeun majas hiperbola, aya dina kalimah nomer….
a. no. 1 no. 2 c. no. 3 d. no. 4
5. Majas asosiasi dina paguneman di luhur, aya dina kalimah nomer….
a. no. 1 no. 2 c. no. 3 d. no. 4
6. Dina paguneman di luhuir, aya ungkara “bulan oge bakal ngintip hayangeun nyaksian.” Ungkara kasebut, ngagunakeun majas naon….
a. hiperbola, b. asosiasi, c. metafora, d. personifikasi.
Titenan ungkara basa ieu di handap !
Ti kajuhan keneh Gunung Salak geus katempo keur ngajogo diharudum ku halimun. Barudak anu ngilu hiking, terus wae ngeureuyeuh naek ka luhur. Sawareh mah katingali beungeutna mani sepa, napasna oge meh ampir beak waktu nyorang tanjakan anu kacida netekna. Palebah anu mengkol jeung paroek ku tatangkalan barudak téh ngan katingali sirahna wungkul cing arungkug.
“Pa, liren heula sakedap, abdi tos teu kiat hoyong kapengker ! ceuk Imas bari nyusutan kesang.
“Euh,… dasar Si Gembrot, keur dileuweung kieu oge beser dih!” Ceuk Dodo bari nyaritana kitu téh manehna bari heuay.
” Urang eureun heula wae sakeudeung tuh diditu deukeut mata air!” ceuk Pa Ganjar. Manehna téh guru pramuka anu kacida pisan resepeunana mawa barudak ulin ka gunung.
“Ari Imas tos datang teu acan Tin ?” ceuk Pa Ganjar ka Titin anu keur jongjon diuk bari mencetan bitisna. Keur kitu anu diomongkeun norojol datang bari ulungah-elengeh.
“Mani gancang-gancang teuing Mas, ka cai téh mani hampir sajam nungguan!” ceuk Si Uhe bari rada manyun.
7. Dina paragraf ka-1 wacana di luhur, majas pras pra toto aya dina kalimah kasabaraha ?
a. kalimah ka-1 b. kalimah ka-2 c. kalimah ka-3 d. kalimah ka-4
8. Majas metonimia, dina ungkara basa di luhur aya dina paragraf….
a. paragraf ka-1 b. paragraf ka-2 c. paragraf ka-3 d. paragraf ka-4
9. “Barudak anu ngilu hiking , terus wae ngeureuyeuh naek kaluhur.” Kalimah diluhur ngagunakeun majas….
a. metafora, b. personifikasi, c. ironi, d. pleonasme.
10. Majas ironi dina ungkara basa kasebut aya dina paragraf kasabaraha?
a. ka-1 b. ka-3 c. ka-5 d. ka-6
TATA MAKNA
Pengertian
Tata makna manrupa widang elmu basa anu maluruh ngenaan harti kecap jeung parobahan harti kecap. Harti kecap ngawengku; (1) harti leksikal, (2) harti gramatikal, (3) harti denotatif, (4) harti konotatif, (5) harti sinonim, (6) harti antonim, (7) harti homonim, (8) harti hiponim, (9) harti poli semi.
Sedengkeun parobahan hati kecap ngawengku; (a) harti nu ngalegaan (generalisasi, (b) harti nu ngaheureutan (sfesipikasi), (c) harti nu ngaluhuran (ameliorasi), (d) harti nu ngahandapan (peyorasi), (e) harti nu matukeurkeun (sinestesia), jeung (f) harti kecap an ngumpamakeun (asosiasi).
2.1. Harti Kecap
2.1.1. Harti Leksikal
Harti leksikal nya éta harti kecap an sarua jeung harti an aya dina kamus. Harti leksikal bisa oge disebut harti kecap an can make rarangken (imbuhan). Conto:
-hujan = cai an turun ti langit (harti kamus)
-payung = alat pikeun nahan panas panon poe atawa cai hujan
-buku = alat pikeun nulis atawa maca an dibendel
conto kalimah:
a. Mang Somad keur nandean cai hujan.
b. Mang Udin keur ngomean payung.
2.1.2. Harti Gramatikal
Harti gramatikal nya éta harti kecap an geus make rarangken. Conto:
- kahujanan = hatina kakeunaan ku cai hujan
- papayung = pejabat atawa an nyekel jabatan
- payungan = make payung
Conto kalimah:
a. Si Ibro keur ngiuhan dina tangkal waru, kusabab sieun kahujanan.
b. Pa Ewon tos jadi papayung di kecamatan .
2.1.3. Harti Denotatif
Harti denotataif nya éta harti kecap anu sabenerna. Conto:
- meja - korsi - baju
- dahar - hujan - leungeun
2.1.4. Harti Konotatif
Harti konotatif nya éta harti kecap injeuman (kias), atawa harti an teu sabenerna.
Conto: - hujan cimata - panjang leungeun - meja hejo
Conto kalimah:
a. Neng Sinta hujan cimata basal indungna tilar dunya.
b. Si Bogel mmah budakna panjang leungeun
c. Koruptor teh diadili dina meja hejo.
2.1.5. Harti Sinonim
Harti sinonim, nya éta kecap anu ngabogaan harti sarua jeung kecap sejen.
Conto: - baju = acuk - gede = badag - beunghar = jegud
Conto dina paguneman:
Aki : “Nini, ari ieu baju saha mani alus kieu ?"
Nini : “Oh… éta mah acuk pa Lurah !"
Aki : “beda nya Nini, ari raksukan anu beunghar mah mani sae kieu !"
2.1.6. Harti antonim
Harti antonim nya éta kecap anu hartina lalawanan jeung kecap sejen. Conto :
- jangkung x pendek - pinter x bodo - hade x goreng
conto kalimah:
a. Lanceukna mah pinter, ari adina mah bodo.
b. Pa Ubed mah jalma beunghar, ari Si Ibro mah jalma sangsara.
2.1.7. Harti homonim
Harti homonim, nya éta kecap anu tulisan jeung sora basana (bunyi) sarua, tapi hartina teu sarua. Harti homonim dibagi dua, nya éta harti homograf jeung harti homofon.
2.1.7.1. Harti homograf
Harti homograf, nya éta kecap anu tulisanana sarua, tapi hartina beda. Conto:
- kaca = kaca - koneng = koneng - buku =buku
kaca = hartina lembaran tina buku (halaman)
kaca = hartina barang anu pecah belah
Conto kalimah: a. Pa Lurah nuju maca buku kaca 13
. b. Sinta keur ngelapan kaca jandela .
koneng = anu hartina warna
koneng = anu hartina mangrupa
Conto kalimah: a. Budak téh make baju koneng.
b. Bi Ijah keur ngarendos koneng dina coet.
2.1.7.2. Harti homofon
Harti homofon nya éta kecap anu sora basana sarua tapi hartina beda. Conto:
- bang x bank - rok x rock - sangsi x sanksi
Conto kalimah: a. Bang Mandra pamaen sinetron.
b. Juragan Badrun angkat ka bank BNI
2.1.8. Harti hifonim
Harti hiponim, nya éta kecap anu ngabogaan harti umum jeung harti husus.
a. Harti umum, nya éta harti kecap anu ngawengku harti sejen
b. Hart husus, nya éta harti kecap anu kawengku ku harti umum, atawa bagian
tina harti umum.
No.
Harti umum
Harti husus
1. Sayuran
Tomat, kentang, kangkung,
2. Lauk
Gurame, lele, bandeng, nila,
3. Bangunan
Saung, gedong, hotel, villa,
4. Kembang
Melati, ros, mawar, sedap malam
Conto kalimah:
1). a. Mang Somad keur mawa sayuran ka pasar. (harti umum)
b. Ceu Sari keur metikan kangkung di dapur. (harti husus)
2). a. Jakarta loba bangunan anu jujul ka langit. (harti umum)
b. “ Mangga atuh linggih heula kasaung butut pa!”(harti husus)
2.1.9. Harti polisemi
b. Ceu Sari keur metikan kangkung di dapur. (harti husus)
2). a. Jakarta loba bangunan anu jujul ka langit. (harti umum)
b. “ Mangga atuh linggih heula kasaung butut pa!”(harti husus)
2.1.9. Harti polisemi
Harti polisemi, nya éta harti kecap anu leuwih ti hiji, atawa harti kecap anu ngaragum harti kecap sejen. Conto:
Awewe = - istri
- parawan
- bikang
Conto kalimah: a. Istri Pa Lurah nuju rapat di bale desa.
b. Hayam bikang Mang Usup geus ngendog.
Evaluasi
Jawab patalekan ieu di handap !
1. Aki = “ Kunaon nini nyekelan wae beuteung?”
Nini = “ Ieu, padaharan nini nyeri!”
Dumasar kana paguneman diluhur, kecap anu ngabogaan harti leksikal nya éta:
a. nyekelan b. padaharan c. kunaon d. beuteung
2. Kecap dina paguneman di luhur anu ngabogaan harti gramatikal, nya éta:
a. padaharan, b. nini, c. aki, d. beuteung.
”Barang anjog ka Taman Topi, Si Ibro ngahuleng bari luak lieuk susuganan aya anu wawuh. Manehna bingung teu nyaho jalan pibalikeun. Ari budak anu kurung batok mah karek sakalieun ulin ka kota oge bet ngarasa katalimeng…”
3. Kecap anu ngabogaan harti konotatif dina ungkara di luhur, nya éta:
a. barang anjog , taman topi b. jalan pibalikeun, kurung batok
c. katalimeng, ngahuleng d. taman topi, kurung batok
4. “Prasasti Ciaruteun mangrupa titinggal raja Purnawarman.”
Kecap Prasasti Ciaruteun ngabogaan harti :
a. konotatif, b. homonim, c. denotatif, d. polisemi.
5. “Budak téh jongjon wae tuang , teu ningalieun sangu anu dihuapkeunana maruragan dilodokan ku entog.”
Kecap dilodokan, dina kalimah di luhur, ngabogaan harti sinonim nya éta:
a. tuang, b. neda, c. dahar, d. nyatu.
6. “Si Juned mah kawentar jalma malarat.” Kecap antonim tina kecap malarat nya eta :
a. sangsara, b. beunghar, c. miskin, d. teu boga
7. Pilih kalimah ieu di handap anu ngabogan harti homofon !
1. Bang Kasman bandar hayam.
2. Bi Sumi keur ngarendos koneng , pikeun nyangu koneng.
3. Kuring mah sangsi budak anu bolos dibere sanksi ku kapala sakola.
4. Bang Miun keur ngelapan kaca.
“ (1) Mangga wae gera tuang heula Pa ! (2) Abdi mah parantos neda. (3) Upami teu kaabotan abdi mah bade neda piduana ti Bapa! (4) Ah, bapa mah moal dahar, keur teu ngarareunah padaharan…”
8. Ungkara di luhur, anu kecapna ngabogaan harti homograf, nya éta
a. kalimah ka-1 jeung ka-2 b. kalimah ka-2 jeung ka –3
c. kalimah ka –3 jeung ka-4 d. kalimah a-4 jeungka-1
9. Pilih kecap ieu di handap anu mangrupa kecap umum !
a. melati, b. ros, c. lele, d. tatangkalan.
10. Isuk-isuk keneh jalma-jalma geus minuhan sisi Situ Gede, aya anu mawa ayakan,
sirib, heurap, kecrik jeung alat sejena anu bisa pake ngala lauk. Beunteur, sepat,
bogo, lele jeung sajabana. Kecap husus dina ungkara kasebut, nya éta:
a. lauk, b. Situ Gede, c. mawa, d. heurap.
2.2. Parobahan Harti Kecap
2.2.1. Harti kecap anu Ngalegaan (generalisassi)
Harti kecap anu ngalegaan nya éta harti kecap anu dipake kiwari ambahanana leuwih lega tibatan harti kecap anu dipake ayeuna. Conto :
- bapa = kecap bapa bareto mah dipake pikeun sesebutan anak ka kolot lalakina ayeuna mah dipake pikan kasakumna jalma anu dipikahormat. Misalna , bapa lurah, bapa presiden, bapa RT, jsb.
- ibu = kecap ibu bareto mah dipake pikeun sesebutan ti hiji anak ka indungna, tapi ayeuna dipake sesebutan pikeun unggal jalma awewe anu dipika hormat. Misalna; ibu RT, ibu guru, ibu PKK, ibu lurah, jsb.
- saderek = kecap saderek baheula mah dipake pikeun sesebutan kanu jadi dulur, ayeuna dipake sesebutan pikeun kasakabeh jalma anu dipihormat. Misalna saderek RT,
conto kecap sejena nu hartina ngalegaan nya éta; teteh,aa, jsb.
Conto kalimah:
1) a. Bapa Si Ewon bandar hayam. (harti heubeul)
b. “Ari bapa lurah aya?” ceuk pa RT (harti nu ngalegaan)
2) a. Pun Biang mah saderekna urang Bandung. (harti heubeul)
b. “Saderek téh bade kasaha? (harti generalisasi)
2.2.2. Harti Kecap anu Ngaheureutan (spesifikasi)
b. “Ari bapa lurah aya?” ceuk pa RT (harti nu ngalegaan)
2) a. Pun Biang mah saderekna urang Bandung. (harti heubeul)
b. “Saderek téh bade kasaha? (harti generalisasi)
2.2.2. Harti Kecap anu Ngaheureutan (spesifikasi)
Harti kecap anu ngaheureutan nyak éta harti kecap anu dipake ayeuna leuwih heureut ambahanana tibatan harti kecap anu dipakae baheula. Conto :
- sarjana = kecap sarjana baheula mah dipake sesbutan pikeun sakabeh jalma anu pinter/ ngabogaan kaahlian leuwih ti jalma sejen disebut sarjana, tapi ayeuna mah kecap sarjana téh ngan dipake sesebutan pikeun ka jalma anu lulus ti perguruan tinggi. Misalna sarjana ekonomi, sarjana pertanian, jsb.
- guru = kecap guru baheula mah dipake pikeun sakabeh jalma anu ngajarkeun elm ka anu sejen, disebut guru. Kecap guru ayeuna mah ngan dipake pikeun jalma anu ngajar di sakola wungkul. Misalna guru basa Sunda, guru matematika, guru SD, guru olah raga, jsb.
Conto kecap anu ngaheureutan sejenna di antarana; kitab, siswa, murid, ulama, santri, ustad, pesantren, madrasah, kiai, gelas, jsb.
Conto kalimah: 1) a. Si Joni Uhe sarjana ekonomi lulusan
b. Pa Maman guru basa Indonesia.
2.2.3. Harti Kecap anu Ngaluhuran (ameliorasi)
Harti kecap anu ngaluhuran nya éta harti kecap anu dipake ayeuna ajenna (nilai rasana) leuwih luhur tibatan harti kecap anu dipake baheula. Conto :
- tenteu, = ajenna leuwih luhur tibatan kecap bibi
- om = ajenna leuwih luhur ti batan kecap mamang
- istri = ajenna leuwih luhur ti batan kecap pamajikan
Conto kecap anu ngaluhuran sejenna, di antarana;
- opah > aki - omah > nini - bujang > jajaka/pamuda
- parawan > gadis - wanoja > bikang - asisten > pembantu
- tuna wisma > gelandangan - karyawan > kuli
Conto kalimah: a. Tanteu Rina nuju balanja di supermaket. (ameliorasi)
b. “ Bibi cing pang nyandakeun cai ieu aya tamu” ceuk dununganana. (harti peyorasi)
c. Bibi Si Jantuk imahna di Jakarta. (harti asal)
2.2.4. Harti Kecap anu Ngahandapan ( peyorasi)
Harti kecap anu ngahandapan, nya éta harti kecap anu dipake ayeuna ajenna atawa nilai rasana leuwih handap ti batan baheula. Conto :
- kecap bibi = baheula mah dipake sesebutan pikeun ka adi bapa/indung anu
awewe, ayeuna mah kecap bibi téh dipake sesebutan pikeun ka babu (pembentu) atawa anu status sosialna handap; bibi sayur, bibi jamu , jsb.
- mamang = kecap mamang baheula mah dipake sesebutan pikeun ka adi
lalaki bapa/ indung, ayeuna mah kecap mamang téh dipake sesebutan pikeun anu setatus sosialna handao. Misalna; mamang beca, mamang baso, jsb.
Conto kecap sejenna anu nilai rasana nganhandapan, di antarana; bikang, parawan, propokator, gelandangan, lolong, budeg, jsb.
Conto kalimah: a. Si Bibi tukang bala-bala anu disuhun ka tabrak beca. (peyorasi)
b. Pun Bibi mah didamelna di Bank BNI. (harti nu sabenerna)
2.2.5. Harti Kecap anu Ngumpamakeun (asosiasi)
Harti kecap anu ngumpamakeun , nya éta harti kecap anu diumpamakeun jeung harti kecap anu ngabogaan sifat anu saraua jeung hiji barang. Conto:
- amplop = duit sogokan
- korsi baseuh = pagawean anu genah , jsb.
Conto kalimah: a. Jang Eman ari make amplop mah teu burung wae lulus ujian.
b. Persib Maung Bandung jadi juara liga Danhill.
c. Ari make sabun mah teu burung jadi pegawe negeri.
2.2.6. Harti Kecap anu Matukeurkeun (sinestesia)
Harti kecap peyorasi nya éta harti kecap anu muncul balukar patukeurna panca indra. Umpamana indra pangdenge jadi indra pangrasa. Conto:
1. a. Neng Sinta mah ari dangdos téh mani manis. (sinestesia)
b. Rambutan aceh mah rasana mani manis. (harti sabenerna)
2. a. Juragan Ubed nyariosna mani teuas, basa nyarekan bujangna. (sinestesia}
b.Tangkal tiwu téh mani teuas ari geus kolot mah. (harti sabenerna)
EVALUASI
Jawab patalekan ieu di handap !
1. Pilih kalimah di handap ieu anu hartina ngalegaan!
a. “Pa, ari ibu kamana ?” Ceuk Sinta nanyakeun indungna
b. ”Geura tuang heula atuh bapa!” ceuk Raras ka bapana.
c. “Ari Bapa Camat nyondong kitu Neng ?” ceuk Mang Udin.
d. Pun bapa mah nuju angkat ka Jakarta
Titenan paguneman ieu di handap !
1). Aki : “Ulah gutak gitek wae nini, diuk téh teu sopan, era ku pa guru!”
2). Nini : “ih… ari si aki sok bawel!”
3). Sinta : “jep, atuh jempe isin tuh ku Tanteu Susi, ningali wae ka dieu!”
4). Guru : “ Keun bae atuh, “ (tembalna, sarta pok nyarita deui)
“ Bi Ijah…nyandak cai yeuh kadieu, aya tamu geura suguhan!”
2. Dumasar kana ungkara di luhur, kalimah anu kecapna ngandung harti peyorasi, nyaeta :
a. no. 1 b. no. 2 c. no. 3 d. no. 4
3. Kalimah anu kecapna ngabogaan harti spesifikasi dina paguneman di luhur, nyaeta:
a. no. 1 b. no. 2 c. no. 3 d. no. 4
4. Kecap anu hartina ngaluhuran dina paguneman di luhur, di antarana:
a. Bi Ijah, b. Tanteu, c. guru, d. nini.
Tengetan ungkara basa ieu di handap!
“Gunung Salak ari wanci isuk-isuk mah ngajogo diharudum ku halimun, estu ku matak waas. Hal kitu téh komo deu lamun disawangna ti kadeukeutan bruhbreh pamandangan mani endah. Angin gunung ngahiliwir kacida pisan ngeunahna. Sakapeung mah dipirig ku sora manuk mani hipu jeung manis pisan kadengena…”
5. Kecap dina paragraf di luhur, anu ngandung harti sinestesia, aya dina kalimah …
a. ka-1 jeung ka-2 b. ka-2 jeung ka-3
c. ka-3 jeung ka-4 d. ka-1 jeung ka-4
6. Kecap dina paragraf di luhur anu ngabogaan harti sinestesia, di antarana:
a. diharudum ku halimun, b. pamandangan mani endah
c. angin gunung ngahiliwir, c.sora manuk mani hipu jeung manis.
7. “Para anggota DPR keur nembongkeun sihungna dina sidang paripurna.” Kecap sihung dina kalimah di luhur, ngabogaan harti, nya éta:
a. huntu anu seukeut, b. duit, c. kakawasaan d. senjata.
8. “Ari make amplop mah teu burung budak téh lulus ujianana!” kecap amplop ngandung harti; a. sinestesia, b. asosiasi, c. peyorasi, d. ameliorasi.
9. “Robet Uhe jadi asisten pelatih sepak bola kesebelasan Italia.” Kecap asisten ngabogaan harti : a. asosiasi, b. spesifikasi, c. peyorasi, d. ameliorasi.
10. Pilih kalimah di handap ieu anu hartina ngalegaan!
a. Tanteu Erna tukang bala-bala keliling ka tabrak beca.
b. Pun Bibi mah kawitna ti Bogor.
c. Para santri keur ngaji di pasantren Kiai Adullah Mustofa.
d. “Punten bade tumaros, ari anu bade nikah téh Teteh kitu?” ceuk pa lebe
Kecap Serepan
a. Kecap Serepan tina Basa Indonesia
Umumna urang Sunda téh nggunakeun dua basa (dwibahasawan) dina hirup kumbuh sapopoéna, nyaéta basa Sunda jeung basa Indonesia. Munasabah upama loba kecap-kecap basa Idonesia anu asup kana basa Sunda. Kecap-kecap anu diserep sagemblengna, biasana mangrupa istilah anu euweuh sasaruanana dina basa Sunda.
Kecap-kecap basa Sunda nu mangrupa serepan tina basa Indonesia, diantarana: arus, obat bius, jabatan, jatah, mandiri, rumah sakit, ganjil, perkebunan, perairan, tabungan, persatuan, canggih, pertandingan, penjaga sakola, penyair, percitakan, taun baru, cabang, banjir, liburan, manis, rumah makan, mérah jambu, serah terima, perikanan, nada, ruang tunggu, limbah, perumahan, pembantu, siaran (radio), nyuci (poto), penerbit, jst.
b. Kecap Serepan tina Basa Daérah Séjén
Tatar Sunda kungsi diéréh ku Karajaan Mataram (Islam) kira-kira abad ka-17. Munasabah upama pangaruh basa Jawa téh asup kana basa Sunda. Kecap-kecap basa Sunda nu mangrupa serepan tina basa Jawa, diantarana: kocak, luruh, natus, pamong, pungkas, sima, céték, gabah, pirimis, kangen, lemah, mangkat, pancén, saking, jst.
c. Kecap Serepan tina Basa Asing
Basa asing nu gedé pangaruhna kana basa Sunda ku cara ngabeungharkeun kosa kecapna nyaéta basa Arab, Walanda, jeung Sangsekerta. Tina basa séjén ogé loba, saperti tina basa Kawi, Cina, Portugis, Jepang, Inggris, Spanyol, jeung Prancis. Tapi jumlahna henteu loba cara nu asalna tina tilu basa tadi.
1. Serepan tina Basa Arab
Asupna pangaruh basa Arab kana basa Sunda marng jeung asup sarta mekarna agama Islam di Tatar Sunda. Komo deui umumna urang Sunda ngagem agama Islam. Conto serepan tina basa Arab, di antarana: ahir, akal, batal, gaib, hadiah, hajat, halal, hasil, iblis, kiblat, lahir, mahluk, ajaib, badan, darurat, hidayah, hakim, haram, hilap, ibadah, idin, jubah, kamus, kitab, lisan, makam, maksud, mupakat, pasal, rijki, salat, sukur, malarat, pikir, rahim, saréat, saum, tawakup, jst.
2. Serepan tina Basa Walanda
Sanajana Walanda geus asup ka urang ti awal abad ka-17, tapi meuwuhna pangaruh basa Walanda kana basa Sunda mah dina awal abad ka-20. Éta pangaruh asup sabada loba bangsa urang anu sakola. Conto serepan tina basa Walanda, diantarana: akte, aspal, baki, ban, baud, bohlam, bulao, anduk, bak, balok, bangku, baskom, béngkél, buku, buncis,dasi, dongkrak, émbér, gelas, hélem, kasur, kenék, laci, montir, pas, panik, setir, selang, setrum, dines, duit, elap, elat, erok, got, istal, kelas, kompor, lédeng, modél, peunteun, bor, sekrup, setrip, treuk, jst.
3. Serepan tina Basa Sangsekerta
Dina basa Sunda mah tina basa Sangsekerta téh kawilang loba. Bisa jadi lantaran dina hiji mangsa basa Sangsekerta kungsi jadi basa resmi sawatara karajaan di Tatar Sunda, saperti nu katembong dina prasasti-prasasti. Conto serepan tina basa Sangsekerta, di antarana: agama, angka, asmara, banda, ganda, garuda, guha, jaksa, jiwa, mangsa, méga, murka, naraka, nyata, paripurna, pidana, saksi, upacara, usaha, wacana, aksara, angkasa, budaya, cahaya, gapura, jagat, kuta, mastaka, mitra, nagara, nila, pahala, perkara, sukma, tresna, utama, jasa, jst.
4. Serepan tina Basa Kawi
Dumasar kana Kamus Umum Basa Sunda wedalan LBSS (1981), kecap serepan tina basa Kawi téh, di antarana: angkara, déwangga, doraka, hiang, layu, ménak, sarana, wibawa, daya, hingga, lalu, maya, sekar, wisma, jst.
5. Serepan tina Basa Portugis, diantara: baju, dadu, garpuh, karéta, korsi, méja, bako, bonéka, jandéla, mantéga, pésta, péstol, roda, sapatu, rénda, ronda, onar, jst.
6. Serepan tina Basa Perancis, di antarana: akur, komisi, losmén, medali, supir, karantina, kliseu, kongkur, perangko, sabun, kado, jst.
7. Serepan tina Basa Cina, di antarana: angpaw, cap, cét, emih, kecap, kuéh, loténg, tauco, bapaw, capcay, cingcaw, ginséng, lihay, pécay, moci, siomay, tahu, jst.
8. Serepan tina Basa Inggris, di antarana: bodi, hen, pinalti, serial, pérs, komputer, spiker, mik-ap, fotokopi, tip, terminal, diskét, bodigar, televisi, robot, jst.
Umumna urang Sunda téh nggunakeun dua basa (dwibahasawan) dina hirup kumbuh sapopoéna, nyaéta basa Sunda jeung basa Indonesia. Munasabah upama loba kecap-kecap basa Idonesia anu asup kana basa Sunda. Kecap-kecap anu diserep sagemblengna, biasana mangrupa istilah anu euweuh sasaruanana dina basa Sunda.
Kecap-kecap basa Sunda nu mangrupa serepan tina basa Indonesia, diantarana: arus, obat bius, jabatan, jatah, mandiri, rumah sakit, ganjil, perkebunan, perairan, tabungan, persatuan, canggih, pertandingan, penjaga sakola, penyair, percitakan, taun baru, cabang, banjir, liburan, manis, rumah makan, mérah jambu, serah terima, perikanan, nada, ruang tunggu, limbah, perumahan, pembantu, siaran (radio), nyuci (poto), penerbit, jst.
b. Kecap Serepan tina Basa Daérah Séjén
Tatar Sunda kungsi diéréh ku Karajaan Mataram (Islam) kira-kira abad ka-17. Munasabah upama pangaruh basa Jawa téh asup kana basa Sunda. Kecap-kecap basa Sunda nu mangrupa serepan tina basa Jawa, diantarana: kocak, luruh, natus, pamong, pungkas, sima, céték, gabah, pirimis, kangen, lemah, mangkat, pancén, saking, jst.
c. Kecap Serepan tina Basa Asing
Basa asing nu gedé pangaruhna kana basa Sunda ku cara ngabeungharkeun kosa kecapna nyaéta basa Arab, Walanda, jeung Sangsekerta. Tina basa séjén ogé loba, saperti tina basa Kawi, Cina, Portugis, Jepang, Inggris, Spanyol, jeung Prancis. Tapi jumlahna henteu loba cara nu asalna tina tilu basa tadi.
1. Serepan tina Basa Arab
Asupna pangaruh basa Arab kana basa Sunda marng jeung asup sarta mekarna agama Islam di Tatar Sunda. Komo deui umumna urang Sunda ngagem agama Islam. Conto serepan tina basa Arab, di antarana: ahir, akal, batal, gaib, hadiah, hajat, halal, hasil, iblis, kiblat, lahir, mahluk, ajaib, badan, darurat, hidayah, hakim, haram, hilap, ibadah, idin, jubah, kamus, kitab, lisan, makam, maksud, mupakat, pasal, rijki, salat, sukur, malarat, pikir, rahim, saréat, saum, tawakup, jst.
2. Serepan tina Basa Walanda
Sanajana Walanda geus asup ka urang ti awal abad ka-17, tapi meuwuhna pangaruh basa Walanda kana basa Sunda mah dina awal abad ka-20. Éta pangaruh asup sabada loba bangsa urang anu sakola. Conto serepan tina basa Walanda, diantarana: akte, aspal, baki, ban, baud, bohlam, bulao, anduk, bak, balok, bangku, baskom, béngkél, buku, buncis,dasi, dongkrak, émbér, gelas, hélem, kasur, kenék, laci, montir, pas, panik, setir, selang, setrum, dines, duit, elap, elat, erok, got, istal, kelas, kompor, lédeng, modél, peunteun, bor, sekrup, setrip, treuk, jst.
3. Serepan tina Basa Sangsekerta
Dina basa Sunda mah tina basa Sangsekerta téh kawilang loba. Bisa jadi lantaran dina hiji mangsa basa Sangsekerta kungsi jadi basa resmi sawatara karajaan di Tatar Sunda, saperti nu katembong dina prasasti-prasasti. Conto serepan tina basa Sangsekerta, di antarana: agama, angka, asmara, banda, ganda, garuda, guha, jaksa, jiwa, mangsa, méga, murka, naraka, nyata, paripurna, pidana, saksi, upacara, usaha, wacana, aksara, angkasa, budaya, cahaya, gapura, jagat, kuta, mastaka, mitra, nagara, nila, pahala, perkara, sukma, tresna, utama, jasa, jst.
4. Serepan tina Basa Kawi
Dumasar kana Kamus Umum Basa Sunda wedalan LBSS (1981), kecap serepan tina basa Kawi téh, di antarana: angkara, déwangga, doraka, hiang, layu, ménak, sarana, wibawa, daya, hingga, lalu, maya, sekar, wisma, jst.
5. Serepan tina Basa Portugis, diantara: baju, dadu, garpuh, karéta, korsi, méja, bako, bonéka, jandéla, mantéga, pésta, péstol, roda, sapatu, rénda, ronda, onar, jst.
6. Serepan tina Basa Perancis, di antarana: akur, komisi, losmén, medali, supir, karantina, kliseu, kongkur, perangko, sabun, kado, jst.
7. Serepan tina Basa Cina, di antarana: angpaw, cap, cét, emih, kecap, kuéh, loténg, tauco, bapaw, capcay, cingcaw, ginséng, lihay, pécay, moci, siomay, tahu, jst.
8. Serepan tina Basa Inggris, di antarana: bodi, hen, pinalti, serial, pérs, komputer, spiker, mik-ap, fotokopi, tip, terminal, diskét, bodigar, televisi, robot, jst.
Langganan:
Postingan (Atom)